NOTICIA DE HOXE NO XORNAL "EL MUNDO"

GALILEO, SANTO E CASE MÁRTIR DA CIENCIA

Se algo sabemos grazas a Galileo é que a ciencia avanzou, a miúdo malia atopar a enorme oposición do poder.

Fai agora catro séculos, Galileo Galilei levaba xa uns anos loitando contra a cerrazón vaticana a entender que os descubrimentos do anteojo astronómico, a nova ciencia que xurdía da interrogación da natureza e da procura das causas e os procesos eran parte do propio plan de Deus. Na carta que lle escribe a Cristina de Lorena, gran duquesa de Toscana en 1615 intenta, precisamente, desmontar a tese de San Agustín de que a Natureza non contradi as Escrituras, nin podería facelo. E que, polo tanto, quen afirman o contrario ao que aparece nos textos sagrados están ao lado do demo. Con Tertuliano, o sabio pisano cre que hai que ler a verdade dos feitos naturais, que son a expresión do deseño de Deus. E é nesta carta onde conclúe: "Repetirei aquí o que oín a un eclesiástico que se atopa nun grado moi elevado da xerarquía, a saber, que a intención do Espírito Santo é ensinarnos como se vai ao ceo, e non como vai o ceo." Esa confrontación teolóxica e filosófica é a base do debate que levará a Galileo a enfrontarse ao tribunal da Inquisición desde as primeiras investigacións promovidas a instancias do cardeal Bellarmino en 1611 ata que en 1633 prodúcese a condena e obrígaselle a comparecer, de xeonllos e no medio da igrexa de Sopra Minerva en Roma, para ler a súa abjuración, e proceder logo ao retiro coa absoluta prohibición de publicar nada. Si temos a Galileo como un dos pais da ciencia, polas súas investigacións e a súa divulgación científica (na que tamén foi pionero, utilizando a lingua romance para achegar os novos coñecementos á xente e desterrando o latín que mantiña o corralito académico e culto), habemos de tomar case ao científico como un dos seus santos máis excelsos, sen dúbida pola paciencia de soportar durante dous decenios a vexación a que lle someteu un sistema político e económico, a Igrexa Católica, que vía que as teses galileanas eran revolucionarias ao esixir necesariamente un replanteamiento da teoloxía como razón de Estado.

E case martir, algo do que non se librou ás portas do século XVII Giordano Bruno.O filósofo e historiador Antonio Beltrán no seu necesario texto Talento e poder: historia das relacións entre Galileo e a igrexa católica (Laetoli, 2007) establece unha documentada tese: Galileo non se aparta de Deus senón que, para el, a explicación copernicana do movemento dos planetas, así como as explicacións da mecánica e as outras ciencias, e que as súas reflexións filosóficas e teolóxicas respecto diso do alcance do que está descubrindo son sen dúbida moito máis acertadas e serias e acordes á filosofía cristiá que a oposición vaticana. Simplemente vese atacado polo fundamentalismo ignorante e retrógrado. Só os jesuítas poderían haberlle axudado, pero co silencio imposto pola obediencia cega ignaciana prefiren calar e mirar para outro lado, e intentar crear unha ciencia cristiá sen molestar tanto.Con todo, o Galileo de Brecht vén doutras fontes, sobre todo porque nas redaccións sucesivas da obra o propio dramaturgo vese sometido á persecución e á confrontación do horror da guerra atómica, que o propio pai científico da bomba, Robert Oppenheimer, resume coa cita do Bhagavad-Gita: "Agora son Shiva, o destructor de mundos". Por iso o tormento do científico é agora a confrontación de que o saber e o poder han necesariamente de enfrontarse. Que a cerrazón a que o coñecemento obríguenos a cambiar os dogmas establecidos é a orixe do conflito persoal e colectivo. Galileo, á luz de Brecht, é ese santo verdadeiro, tan humano que non pode senón ser no fondo divino. Pero hai moitos máis Galileos. A propia Igrexa intentou construír un, especialmente cando en 1992 o papa Juan Pablo II rehabilítao, 359 anos logo da abjuración. Nesta nova visión, Galileo é reo de ser adiantado ao seu tempo. O Vaticano non pode senón impedir o cisma, non saben nin poden chegar a entender que a ciencia non é a súa inimiga. E por iso cálanlle. E por iso acaban recoñecendo o erro. Pero esta ficción non podería ser contada nin polos historiadores nin polos dramaturgos, seica por Disney, edulcorada versión irreal en tons pastel dunha loita a matar. Porque si algo sabemos, grazas a Galileo, é que a ciencia non avanzou simplemente por ser motor de progreso, senón a miúdo malia atopar a enorme oposición do poder, da súa tendencia á inmobilidade, á conservación. Quen asistan agora á función no Centro Dramático Nacional poderán descubrir a un personaxe que case é un santo, pero dos de verdade, dos que poden inspirarnos a ser mellores e a cambiar o mundo. Pero que sobre todo era unha persoa coas súas dúbidas, sorprendida dunha natureza que se expresaba cando sabías acertar coas preguntas, cando podías puír a lente e conseguir que a luz mostráseche o que nunca un ollo antes vira: montañas nos biosbardos, manchas no Sol, fases en Venus, estrelas alí onde a noite era escura. O Universo, que grazas a Galileo comezamos a escudriñar cada noite.

Volvendo cos paradigmas de Kuhn

Unha ciencia madura está rexida por un só paradigma, o cal establece as normas necesarias para legitimar o traballo dentro da ciencia que rexe. Coordina e dirixe a actividade de resolver problemas que efectúan os científicos normais que traballan dentro del.

A ciencia normal debe presupoñer que un paradigma proporciona os medios adecuados para resolver os problemas que nel se suscitan. Considérase que un fracaso na resolución dun problema é máis un fracaso do científico que unha insuficiencia do paradigma. Os problemas que se resisten a ser solucionados son considerados como anomalías, máis que como falsaciones dun paradigma. Kuhn recoñece que todos os paradigmas conterán algunhas anomalías e rexeita todas as correntes do falsacionismo.

Un científico normal non debe criticar o paradigma no que traballa. Só dese xeito é capaz de concentrar os seus esforzos. Un aspirante a científico ponse ao corrente dos métodos e as técnicas e as normas do paradigma resolvendo problemas normais, efectuando experimentos normais, e, finalmente facendo algunha investigación baixo a supervisión de alguén que xa é un experto dentro do paradigma.

Un científico normal típico será inconsciente da natureza precisa do paradigma no que traballa e incapaz de articularla, pero disto non se pode desprender que un científico non sexa capaz de intentar articular as presuposiciones implícitas na súa paradigma, si xorde a necesidade, é dicir, si o paradigma vese ameazado por un rival.



                                  

O criterio de verosimilitude de Karl Popper

Karl Popper adscribió á postura que se denomina realismo científico, segundo a cal as teorías científicas son auténticas descricións -aínda que nunca perfectas ou completas- da realidade.

Pero o realismo popperiano asumía tamén una das variantes da tese da verosimilitud ou verosimilitud relativa (truthlikeness, verosimilitude).

O creador da noción de corroboración científica mantivo sempre un criterio segundo o cal unha teoría empírica (pertencente ás ciencias naturais ou ás ciencias sociais) que sucede a outra nunha certa especialidade ou disciplina é unha mellor descrición do seu obxecto de estudo, da fracción da realidade de que se ocupa.

Neste sentido, o criterio de verosimilitud relativa de Popper é complementado coa súa idea de que a ciencia tende, achégase ao longo do tempo á verdade como un "ideal regulador" ou meta da ciencia.

Vale dicir, que segundo esta idea as teorías sucesoras están máis preto da teoría verdadeira (a que describe completamente o seu obxecto de estudo e ten todas as súas -infinitas- afirmacións verdadeiras) que as precedentes.

Pero ademais, Popper pretendeu brindar un critero de verosimilitud relativa que puidese servir para comparar teorías a partir do seu contido de verdade e o seu contido de falsedad.

Pero fallou, a pouco de publicado, e simultáneamente, Pavel Tichy e David Miller (discípulo de Popper, actualmente traballando en Chile) brindaron en 1974 unha demostración lóxica de que o criterio de verosimilitud, similitud coa verdade ou proximidade á verdade ofrecido polo filósofo vienés fallaba.

Este criterio está pensado para comparar teorías pasadas, que xa se probou que son falsas (aínda que se espera tamén que as actuais o son), polo que ambas terán certos enunciados, teóricos ou observacionales, que son verdadeiros (contido de verdade da teoría) e certos outros enunciados que son falsos (contido de falsedad da teoría 

Supostamente, Popper propoñía que dada a teoría A e a súa sucesora B, B é máis verosímil que A si:

a) o seu contido de verdade é maior que o de A, en tanto que o seu contido de falsedad é menor ou igual que o de A, ou ben

b) o seu contido de falsedad é menor que o de A, en tanto que o seu contido de verdade é maior ou igual.

A demostración de Miller e Tichy de que o criterio de verosimilitud de Popper falla baséase no feito de que ao aumentar o contido de verdade tamén aumenta o contido de falsedad da teoría.

Moi informal e brevemente devandito, si temos os enunciados falsos A, B e C, e agrégase o verdadeiro D, tamén serán falsos por conjunción lóxica (a conjunción, para ser verdadeira, require que cada unha das cousas que están en conjunción sexa verdadeira) A e D; B e D; C e D; A e B e D, etcétera.

Ao mesmo tempo, David Miller e Pavel Tichy demostraron que si se supón que o contido de enunciados falsos de B é menor que o de A, ou sexa que hai un enunciado X que é falso e pertence á pero non pertence á teoría científica B, hai tamén moitos verdadeiros que pertencen á teoría A pero non pertence á teoría B, polo que é falso que o contido de verdade de B sexa maior ou igual que o da neste caso.

Si X é falso e pertence a A, pero non pertence a B, pola regra deductiva lóxica de disyunción, que establece que dadas dúas afimaciones aseveradas en disyunción ("isto ou aquilo", "imos ao teatro ou ao cine") abonda con que unha delas sexa verdadeira para que o enunciado composto o sexa, polo que dunha oración verdadeira sempre se pode deducir a súa disyunción inclusiva con calquera outra, séguese que a disyunción de X coa verdade V1 será outra verdade que non pode existir na teoría B, o mesmo para "X ou V2", "X ou V3", etcétera.

Popper admitiu imnediatamente o seu erro e desde entón varios filósofos da ciencia encolumnados na vertente do realismo científico seguiron cavilando sobre o tema da verosimilitud, propoñendo algúns deles outros criterios, xa non baseados no contido de verdade e de falsedad das teorías, como é o caso de William Newton-Smith ou Ilkka Niiniluoto, aínda que ningún destes criterios para comparar a verosimilitud das teorías empíricas prosperou de xeito consensuado na filosofía científica actual.

                                                   

Distinción entre expresións en filosofía da ciencia

 Expresións como "términos teóricos","entidades teóricas" e "enunciados teóricos" forman parte do vocabulario da filosofía da ciencia actual -e tamén da clásica-, pero talvez o lector non especialista lle sexa de utilidade diferenciar o significado de cada unha delas.

Sucintamente, os enunciados teóricos son certas oracións descriptivas que forman parte dunha teoría científica, os términos teóricos son palabras, expresións descriptivas que están dentro desas oracións (dentro dos enunciados teóricos), en tanto que as entidades teóricas son aquelas cousas ou características das cousas que se acepta na actualidade que existen, de acordo coas teorías científicas vigentes e que se caracterizan por non ser directamente observables.

De maneira que un enunciado teórico é unha oración científica que contén términos teóricos.

Poñamos un exemplo, recordando que os términos teóricos, precisamente o son, o seu teoricidad radica no feito de que describen algo que existe pero non pode ser observado directamente, en contraste cos términos observacionales.

Todos escoitamos falar do núcleo dun átomo, sabemos, por exemplo, que si se logra partir o núcleo de certos isótopos (variantes dun mesmo átomo, digamos) de Uranio ou Plutonio libérase gran enerxía, como se fixo coas bombas atómicas.

En términos xerais, ninguén diría que o núcleo deses átomos non existe, nin diría que os átomos non existen. Aceptamos que forman parte da realidade, pero da porción da realidade que en filosofía da ciencia defínese como "teórica".

"O átomo de Uranio ten núcleo" é un enunciado teórico, pois os seus términos descriptivos ("átomo" e "Uranio") son términos teóricos. Un enunciado non teórico, ou sexa observacional, sería "a miña camisa é verde", por exemplo.

E que son as entidades teóricas? Trátase simplemente do compoñente extralingüístico descripto ou referido, o núcleo do átomo neste caso. As entidades son aquilo real postulado polas teorías, e as entidades teóricas son aquelas que, asúmese que existen, pero non poden observarse directamente.

De modo que hai tres conceptos diferentes (enunciados teóricos, términos teóricos e entidades teóricas), pero só dous destes corresponden a algo que podamos achar na linguaxe: si falamos de enunciados teóricos referímosnos/referímonos a oracións (que ademais son oracións descriptivas, polo que son verdadeiras ou falsas), si aludimos a términos teóricos referímosnos/referímonos a palabras, vocábulos que están dentro das oracións (dos enunciados teóricos), e si falamos de entidades aludimos a cousas ou características desas cousas descriptas polos términos teóricos.

Nótese que no noso exemplo, "átomo" é un término, e como o citamos desde o noso metalenguaje (con esta oración referímosnos/referímonos a outra oración e non a unha cousa real) está escrito entre comillas, en tanto que o átomo (sen comillas) é a cousa da que falamos, a entidade teórica que forma parte doutro dominio: o da realidade.

                                   
                                 
                               

Coñecendo a Johannes Kepler

(Würtemburg, actual Alemania, 1571-Ratisbona, ide., 1630) Astrónomo, matemático e físico alemán. Fillo dun mercenario -que serviu por diñeiro nas huestes do duque de Alba e desapareceu no exilio en 1589- e dunha nai sospeitosa de practicar a brujería, Johannes Kepler superou as secuelas dunha infancia desgraciada e sórdida mercé á súa tenacidade e intelixencia.

Tras estudar nos seminarios de Adelberg e Maulbronn, Kepler ingresou na Universidade de Tubinga (1588), onde cursó os estudos de teoloxía e foi tamén discípulo do copernicano Michael Mästlin. En 1594, con todo, interrompeu a súa carreira teolóxica ao aceptar unha praza como profesor de matemáticas no seminario protestante de Graz.

Catro anos máis tarde, uns meses logo de contraer un matrimonio de conveniencia, o edicto do archiduque Fernando contra os mestres protestantes obrigoulle a abandonar Austria e en 1600 trasladouse a Praga invitado por Tycho Brahe. Cando este morreu repentinamente ao ano seguinte, Kepler substituír como matemático imperial de Rodolfo II, co encargo de acabar as táboas astronómicas iniciadas por Brahe e en calidade de conselleiro astrológico, función á que recorreu con frecuencia para gañarse a vida.

En 1611 faleceron a súa esposa e un dos seus tres fillos; pouco tempo despois, tralo óbito do emperador e a subida ao trono do seu irmán Matías, foi nomeado profesor de matemáticas en Linz. Alí residiu Kepler ata que, en 1626, as dificultades económicas e o clima de inestabilidade orixinado pola guerra dos Trinta Anos levárono a Ulm, onde supervisou a impresión das Táboas rudolfinas, iniciadas por Brahe e completadas en 1624 por el mesmo utilizando as leis relativas aos movementos planetarios que aquel estableceu.

En 1628 pasou ao servizo de A. von Wallenstein, en Sagan (Silesia), quen lle prometeu, en balde, resarcirlle da débeda contraída con el pola Coroa ao longo dos anos. Un mes antes de morrer, vítima da febre, Kepler abandonara Silesia en busca dun novo emprego.

A primeira etapa na obra de Kepler, desenvolvida durante os seus anos en Graz, centrouse nos problemas relacionados coas órbitas planetarias, así como nas velocidades variables con que os planetas percórrenas, para o que partiu da concepción pitagórica segundo a cal o mundo réxese en base a unha harmonía preestablecida. Tras intentar unha solución aritmética da cuestión, creu atopar unha resposta geométrica relacionando os intervalos entre as órbitas dos seis planetas entón coñecidos cos cinco sólidos regulares. Xulgou resolver así un «misterio cosmográfico» que expuxo na súa primeira obra, Mysterium cosmographicum (O misterio cosmográfico, 1596), da que enviou un exemplar a Brahe e outro a Galileo, co cal mantivo unha esporádica relación epistolar e a quen se uniu na defensa da causa copernicana.

Durante o tempo que permaneceu en Praga, Kepler realizou un notable labor no campo da óptica: enunciou unha primeira aproximación satisfactoria da lei da refracción, distinguiu por vez primeira claramente entre os problemas físicos da visión e os seus aspectos fisiológicos, e analizou o aspecto geométrico de diversos sistemas ópticos.

Pero o traballo máis importante de Kepler foi a revisión dos esquemas cosmológicos coñecidos a partir da gran cantidade de observacións acumuladas por Brahe (en especial, as relativas a Marte), labor que desembocou na publicación, en 1609, da Astronomia nova (Nova astronomía), a obra que contiña as dúas primeiras leis chamadas de Kepler, relativas á elipticidad das órbitas e á igualdade das áreas varridas, en tempos iguais, polos radios vectores que unen os planetas co Sol.

Culminou a súa obra durante a súa estancia en Linz, onde enunciou a terceira das súas leis, que relaciona numéricamente os períodos de revolución dos planetas coas súas distancias medias ao Sol; publicouna en 1619 en Harmonices mundi (Sobre a harmonía do mundo), como unha máis das harmonías da natureza, cuxo secreto creu conseguir desvelar mercé a unha peculiar síntese entre a astronomía, a música e a geometría.

Descubrimentos de Galileo

Creou a balanza hidrostática.

Desmentiu a teoría geocentrica(a terra como centro do universo).
Desenvolveu un novo telescopio.
Descubrio a isocronismo(uniformidade) das oscilaciones do pendulo.
Revelou as lúas de jupiter.
Descubriu as fases de Venus.
Inventou o térmometro de gas.